Botulisme is een verlammende en mogelijk dodelijke ziekte die wordt veroorzaakt door de botuline-neurotoxines (BoNTs), geproduceerd door de bacterie Clostridium botulinum (of minder vaak door C. baratii en C. butyricum). Deze aandoening treft zowel mensen als dieren maar er is geen rechtstreekse overdracht van dier op mens gedocumenteerd.
Er bestaan zeven types BoNTs (A tot G) die onderscheiden worden op basis van hun immunologische eigenschappen. Botulisme bij de mens is voornamelijk geassocieerd met de toxinotypes A, B en E en uitzonderlijk ook F. Botulisme bij dieren is meestal te wijten aan de types C of D bij pluimvee en vee, en aan de types A, B en C bij paarden.
Er bestaan 3 verschillende vormen van botulisme:
De symptomen variëren naar gelang van het type botulisme en de graad van blootstelling aan BoNT. Ze treden meestal op binnen 6 tot 36 uur na blootstelling in het geval van voedselgerelateerd botulisme, en binnen 4 tot 8 dagen in het geval van een wondinfectie.
Onafhankelijk van de vorm van botulisme zijn de eerste symptomen:
De neurologische aantasting gaat niet gepaard met koorts en wordt gekenmerkt door een acute verlamming, die zichtbaar is ter hoogte van het gezicht, het hoofd, de keel, de borst en de ledematen. Ademhalingsinsufficiëntie kan leiden tot de dood.
Afhankelijk van de hoeveelheid opgenomen toxine kunnen de symptomen mild of ernstig zijn (zelfs dodelijk). De milde symptomen zijn voornamelijk maag-darmsymptomen. De meest voorkomende ernstige symptomen zijn laterale decubitus (het dier ligt op zijn zijkant), peddelbewegingen, progressieve dyspneu (kortademigheid) en dysfagie (slikstoornissen).
De biologische diagnose is gebaseerd op de detectie en typering van botulinetoxine(s) in serum (bij mens of dier), en op de detectie van toxine(s) en/of neurotoxine producerende Clostridia in stoelgang (bij mens of dier). Bij dieren kunnen ook organen zoals de lever en de nieren evenals de inhoud van de maag of de pens worden gebruikt voor de diagnose. De uiteindelijke diagnose wordt ondersteund door de detectie van botulinetoxine(s) en/of neurotoxinogene Clostridia in verdachte geconsumeerde voeding.
De detectie van botulinetoxine(s) en de toxine producerende kiem gebeurt door middel van een in vivo test in muizen (letaliteitstest). De typering van het toxine gebeurt door seroneutralisatietests, waarbij specifieke antitoxines toegevoegd worden. De kiem (neurotoxinogene Clostridium) wordt onderzocht in de stoelgang van patiënten en in verdachte voeding door een aanrijkingscultuur en een moleculaire methode (qPCR). Dit kan worden uitgevoerd voor verschillende monsters: feces, organen (lever, nier…), maaginhoud, dierenvoeder en water. In serum wordt enkel een detectie van de toxines uitgevoerd. Een negatief resultaat laat niet toe om botulisme uit te sluiten.
Botulisme kan worden behandeld met een antiserum. Dit kan de symptomen van de aandoening niet doen verdwijnen maar wel verdere neurologische aantasting voorkomen.
De voedingsmiddelen die typisch worden geassocieerd met botulisme, zijn gefermenteerde producten op basis van vis en huisbereide conserven (zoals gerookt vlees en groenten) bewaard bij kamertemperatuur. Botulisme bij kinderen is vooral geassocieerd met de aanwezigheid van sporen in honing. Voedselgebonden botulisme uitbraken treffen vaak kleine groepen van twee of enkele personen, maar grotere uitbraken geassocieerd met een restaurantbezoek zijn ook mogelijk.
Volgens de gegevens die door het NRC bij Sciensano sinds 1988 werden verzameld is in België botulisme bij de mens zeldzaam. Sinds 1988 werden slechts 19 gevallen van botulisme via de voeding bevestigd. Daarvan werden 15 gevallen geïdentificeerd als botulisme type B, één geval van botulisme type A (geassocieerd met de consumptie van een aardappelschotel met ui en ham) en twee gevallen waarvan noch het type noch de herkomst konden worden vastgesteld. In België komt dus overwegend botulisme type B voor.
Volgens de surveillance gegevens van het ECDC werden in Europa 91 bevestigde gevallen gemeld in 2014 door 16 landen binnen de EU/EER. In 13 landen werd geen enkel geval gemeld. Het meldingspercentage bedroeg dus 0,02 gevallen per 100.000 inwoners. Roemenië (31 gevallen), Polen (17 gevallen) en Hongarije (12 gevallen) zijn de landen met het grootste aantal bevestigde gevallen. In Europa bedroeg de man-vrouwratio in 2014 1,9 en de meest getroffen leeftijdsgroepen waren mannen van 0-4 en 45-65 jaar en vrouwen van 0-4 en 25-44 jaar.
Behalve de gevallen van voedingsgerelateerd botulisme werd in december 2014 een epidemie van botulisme vastgesteld bij druggebruikers in Noorwegen en Schotland. In februari 2015 werden er 23 gevallen van botulisme gemeld, waarvan 8 in Noorwegen en 15 in Schotland. De vermoedelijke infectiebron was besmette heroïne.
